Το ’21 στα μικρασιατικά παράλια και η εκκένωση του χωριού Δομάτια

Λησμονημένες στιγμές του ’21

To Ανατολικό Αιγαίο αποτέλεσε τον κατεξοχήν χώρο επιχειρήσεων των αντιμαχόμενων ναυτικών δυνάμεων στην Επανάσταση. Τα προπύργια των Ψαρών, της Σάμου και της Κάσου επεξέτειναν τα όρια του Αγώνα μέχρι τα μικρασιατικά παράλια, δυσχεραίνοντας την επικοινωνία των Οθωμανών με τον Μοριά και τη Στερεά, εμποδίζοντας την αποστολή στρατευμάτων και εφοδίων. Η παρουσία τους, φέρνει στην Επανάσταση και τα μικρότερα νησιά των Δωδεκανήσων, από την Πάτμο, όπου είχε εγκατασταθεί ο Φιλικός Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Β΄, μέχρι το Καστελόριζο, οι ναυτικοί του οποίου, αφού μετέφεραν τις οικογένειές τους σε ασφαλή νησιά, συμμετείχαν στον Αγώνα με τον μικρό στόλο τους. Εξαίρεση αποτέλεσαν τα μεγάλα νησιά, όπως η Ρόδος, η Κως και η Λέσβος, όπου η ισχυρή τουρκική παρουσία απέτρεψε την εξάπλωση της Επανάστασης. Η αποτυχημένη απόπειρα των Σαμιωτών να απελευθερώσουν τη Χίο οδήγησε στην ήττα, το 1822, και τη γνωστή σφαγή των κατοίκων της.

Παράλληλα, οι τολμηροί ναυτικοί των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου διενεργούν επιθετικές επιδρομές σε όλο το μήκος των παραλίων, από τον κόλπο του Αδραμυττίου μέχρι την Κιλικία, φτάνοντας συχνά και ως τα παράλια της Συρίας και της Αιγύπτου. Αιχμαλωτίζουν τουρκικά πλοία, παραλύουν το εμπόριο της Αυτοκρατορίας, λεηλατούν τουρκικά χωριά, επιτίθενται σε φρούρια και δίνουν μάχες με τα τουρκικά στρατεύματα των παραλίων.

Από την πλευρά τους, οι Τούρκοι υποχρεούνται να διατηρούν στη Μικρά Ασία μεγάλο αριθμό στρατιωτών για να αντιμετωπίσουν τις διαρκείς αυτές επιθέσεις. Η Μικρά Ασία δοκίμασε ίσως περισσότερο από κάθε άλλο τόπο τις μαζικές σφαγές και τα αντίποινα των Τούρκων, που ακολούθησαν την έκρηξη της Επανάστασης. Με αποκορύφωμα τις μεγάλες σφαγές στο Αϊβαλί, τη Σμύρνη και τη Νέα Έφεσο, τα πολυπληθή στρατεύματα που σταθμεύουν στα παράλια προβαίνουν σε κάθε είδους αυθαιρεσία και τρομοκράτηση των Ελλήνων. Στο έργο αυτό συνεπικουρούνται από χιλιάδες άτακτων οπλοφόρων, που συγκεντρώνονται και αυτοί στα παράλια, με στόχο τη λαφυραγωγία. Απέναντι στο κύμα αυτό της τρομοκρατίας, οι νησιώτες θα αναλάβουν ένα επιπλέον έργο: την εκκένωση των πληττόμενων περιοχών και τη μεταφορά των προσφύγων σε ασφαλείς τόπους. Οι Ψαριανοί και οι Σάμιοι θα επιφορτιστούν με το έργο της περίθαλψης χιλιάδων προσφύγων από τα μικρασιατικά παράλια. Άλλοι θα προωθηθούν στις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο για να ξεκινήσουν εκ νέου τη ζωή τους, σε συνθήκες έσχατης ένδειας, στερήσεων και επιδημιών. Εκατοντάδες απ’ αυτούς θα πολεμήσουν στον Τακτικό Στρατό, την «Ιώνιο Φάλαγγα» και άλλα στρατιωτικά σώματα.

Σωτήρια υπήρξε, π.χ., η παρέμβασή τους στο Αϊβαλί, την πόλη της Μικράς Ασίας όπου η Φιλική Εταιρεία είχε την ισχυρότερη παρουσία. Ο ελληνικός στόλος αποβίβασε 1.000 ναύτες, οι οποίοι μαζί με οπλισμένους Αϊβαλιώτες έδωσαν μάχη με τα στρατεύματα του πασά της Περγάμου, επιτρέποντας σε χιλιάδες άμαχους να διαφύγουν στα πλοία και να γλιτώσουν τη σφαγή. Παρόμοιες επιχειρήσεις έκαναν και οι Σάμιοι, εκκενώνοντας ολόκληρα χωριά  στην κοιλάδα του Μαιάνδρου και συγκρουόμενοι με τις εκεί τοπικές φρουρές. Μετά τις συνεχείς (αποτυχημένες) προσπάθειες των Τούρκων να καταλάβουν τη Σάμο, τα στρατεύματά τους στη Νέα Έφεσο θα ερημώσουν κυριολεκτικά ολόκληρη την περιοχή.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση του χωριού Δομάτια, νοτιώς των Σωκίων, το οποίο αντιμετώπιζε την τρομοκρατία των τοπικών τουρκικών στρατευμάτων, τακτικών και ατάκτων. Οι κάτοικοι του χωριού ήρθαν σε συνεννόηση με την επαναστατημένη Σάμο και τον Λυκούργο Λογοθέτη, προκειμένου να προστατευθούν. Ο ιστορικός Διονύσιος Κόκκινος, στον β΄ τόμο του έργου του Ἡ ἑλληνική ἐπανάστασις, διασώζει μία συγκινητική επιστολή των κατοίκων του χωριού, προς τους Σαμίους:

«1821 Ἰουλίου 19, Δομάτια

Πρός τόν ἐκλαμπρότατον καί φιλογενῆ ἀρχιστράτηγον Λυκοῦργον καί λοιπούς ἁπαξάπαντας φιλτάτους ἡμῶν ἀδελφούς ἐκ ψυχῆς ἀσπαζόμεθα,

Τό αἴτιον τοῦ παρόντος ἡμῶν ἀδελφικοῦ γράμματος νά τοῖς φανερώσωμεν ὅτι ἀμέσως πού ἐλάβομεν τό ἀδελφικόν σας δέν ἐλείψαμεν εἰς τό νά τοῖς φανερώσωμεν ἐν συντομίᾳ ὅτι τό θάρρος μας πρῶτον εἶναι εἰς τόν ἅγιον Θεόν καί δεύτερον εἰς ἐλόγου σας νά μᾶς ἐλευθερώσητε ἀπό τόν μέγαν κίνδυνον, ὁποῦ εὐρισκόμεθα ἡμέρας τε καί νύκτας, τά ὁποῖα δέν ἠμποροῦμεν νά σᾶς περιγράψωμεν τά ὅσα δοκιμάζομεν. Ὅθεν δι’ ἀγάπην Χριστοῦ νά κάμητε νά μᾶς ἐλευθερώσητε μίαν ὥραν ἀρχήτερα, προσμένοντες ἕως τήν Πέμπτην ξημέρωμα νά ἐλθῆτε διά νυκτός, νά εἴμεθα καί ἡμεῖς ἔτοιμοι, καί δίδομεν εἴδησιν καί εἰς τό Κελεπέσι. Αὐτοί οἱ Ἀγαρηνοί ὁποῦ φυλάγουν τό χωριό μας εἶναι ἕως ἑκατόν ἄνθρωποι. Ταῦτα ἐν βίᾳ καί περιμένομεν τόν καλόν σας ἐρχομόν.

Κωνστ. Χ. Πιτίρογλους καί λοιποί Χριστιανοί τοῦ χωριοῦ Δομάτια.

Χ. Γεωργ. Δούκογλους καί λοιποί, Μακάριος ιερομόναχος πνευματικός.

Υ.Γ. Στράτευμα νά εἶναι πολύ διά νά ὁρμήσωμεν ἕως τήν καθέδραν τοῦ ἡγεμόνος.»

Τελικώς οι Σαμίοι έσπευσαν προς βοήθεια και, μετά από νικηφόρα μάχη με τα τοπικά τουρκικά στρατεύματα, βοήθησαν τους κατοίκους του χωριού να καταφύγουν ασφαλείς στη Σάμο, όπου πολλοί θα στελεχώσουν το ναυτικό των Επαναστατών.

Νικόλας Δημητριάδης

πρώτη δημοσίευση: περιοδικό Άρδην, τ. 121, Μάιος-Ιούλιος 2021.